Het was alweer de derde keer dat op zaterdag 17 mei 2025 twee atheïsten met twee christenen in gesprek gingen. De eerste keer is hier terug te zien en de tweede hier (bespreking daarvan hier). Deze derde discussie ging over de ziel, en de opname ervan is hier terug te kijken. Filosoof Carel de Lange en psychiater Chris Verhagen waren de (apologetische) christenen. Het atheïstentweetal bestond uit filosoof Brandon Pakker en mijzelf. In deze korte reflectie wil ik op een aantal punten kort terugkomen en verwijzen naar wat literatuur waarop ik mij beriep.

Mijn positie is die van het reductief fysicalisme (ook bekend als de identiteitstheorie). Dit houdt in dat ons geestelijk leven (ervaringen, gedachten, enz.) bestaat uit hersenprocessen: the mind is what the brain does. Brandon neigt ook naar deze positie en verwerpt in ieder geval het dualisme van de christenen. Ik heb dit eerder uitgebreid uitgewerkt (zie hier en hier), dus zal dat hier niet verder doen. In die artikelen ging ik ook al in op de punten die de christenen maakten dat correlatie geen identiteit hoeft te zijn, dat het gedachte-experiment van Mary the color scientist een probleem voor de fysicalist zou zijn en waarom onze intuïties onbetrouwbaar zijn op dit punt. 

Aan het begin van het gesprek hebben we het even gehad over wat de Bijbel op dit gebied zegt. Daarin is niet een consistent beeld te vinden over de ziel. Vooral in de Hebreeuwse Bijbel (Oude Testament) is een gangbaar idee dat mens én dier (zie o.a. Gen. 6:17) uit stof bestaat en levend wordt gemaakt door een levensadem (roeach of nesjamah in het Hebreeuws) die van God komt. Dit blijkt o.a. uit Gen. 2:7: “toen formeerde de Here God de mens van stof uit de aardbodem en blies de levensadem [nisjmat chajim] in zijn neus; alzo werd de mens tot een levend wezen [nefesj chaja].” (NBG51-vertaling; zie ook Ps. 104:29 en Job 34:14-15). Deze roeach, nesjamah of nefesj lijkt (in ieder geval in de meeste gevallen) niet persoonlijk en is in die zin geen ziel in de betekenis die we daar nu aan geven. Dat lijkt vooral te zijn ontstaan onder invloed van de Griekse filosofie, waardoor het Griekse psuche meer in betekenis is gaan lijken op onze conceptie van de ziel. Of er in sommige gevallen in de Bijbel wel sprake is van een persoonlijke ziel, is onderwerp van discussie onder Bijbelwetenschappers. Een goede inleiding hiertoe is te vinden in deze discussie tussen Martine Oldhoff en Matthijs de Jong. De nog veel later ontstane Cartesiaanse conceptie van een onstoffelijke res cogitans is in de Bijbel nergens te vinden. 

Dit raakt uiteraard ook aan de vraag naar een leven na de dood. Hierin bestonden en bestaan onder joden en christenen verschillende opvattingen, wat ook zo is in de Bijbel. In sommige Bijbelteksten wordt gesteld dat het met de dood ophoudt. Ik wees tijdens het gesprek al op Prediker 3:18-21, maar in Job 14:7-12 en Psalm 39:5-7 is een vergelijkbaar idee te vinden. Carel wierp tegen dat Prediker 12:7 dat zou weerspreken, maar dat doet het niet: de onpersoonlijke levensadem (roeach) uit dit vers keert bij de dood terug tot God, maar de roeach is geen persoonlijke ziel. Dat Paulus geloofde in de opstanding van een pneumatisch (‘geestelijk’) lichaam dat – in tegenstelling tot wat in de evangeliën te vinden is – niet uit vlees en bloed bestaat, heb ik hier uitgebreid betoogd en onderbouwd. 

Dat het fysicalisme het uitgangspunt is in de neurowetenschappen en psychologie, en substantiedualisme verworpen wordt, blijkt uit de studieboeken die op dit vakgebied gebruikt worden. Op Twitter maakte ik eerder een draadje met meerdere voorbeelden hiervan. Uiteraard bestaat dit uitgangspunt niet voor niets: het is de beste verklaring voor de data, zoals wij in het debat ook aangaven. Het feit dat persoonlijkheid verandert door hersenletsel en dat er een perfecte correlatie is tussen ons geestelijk leven en hersenprocessen (no brain, never mind), is precies wat je mag verwachten op grond van het fysicalisme. De christenen gaven aan dat dit substantiedualisme niet uitsluit, maar konden niet uitleggen hoe een immateriële ziel zo’n last heeft van hersenproblemen. Ze maakten de vergelijking met een pianist (ziel) die de piano (lichaam) niet meer kan bespelen (besturen) als die stuk is, maar die analogie gaat mank. Het is zonneklaar dat piano en pianist bestaan en dat beide fysiek zijn, waardoor hun interactie geen mysterie is, zoals bij ziel en lichaam. De gevallen van split-brain-patiënten waaraan ik refereerde, worden hier uitgelegd. De christenen konden überhaupt niet aangeven hoe de interactie tussen het stoffelijke lichaam met brein en de onstoffelijke ziel of geest zou moeten werken, en noemden het zelfs wonderlijk. Ik moest daarbij aan deze geweldige cartoon van Sydney Harris denken:

Je constant (voor miljoenen of miljarden zenuwcellen?) moeten beroepen op wonderen, is niet alleen een God-van-de-gaten-argument en daarmee erg onwetenschappelijk, het is ook strijdig met de behoudswetten uit de natuurkunde, zoals ik opmerkte. Deze natuurwetten worden de hele dag bij miljarden mensen in miljoenen of miljarden hersencellen geschonden volgens onze christenen. Dan kun je niet meer van een natuurwet spreken. Ze konden ook geen enkele evidentie voor deze flagrante ondermijning van de natuurkunde leveren. Een andere ondermijning van de natuurkunde, die ik ook niet verwacht had, kwam van Chris, toen hij beweerde dat licht niet gelijk is aan elektromagnetische straling. Deze identificatie werd al gedaan in de negentiende eeuw en is sindsdien in elk natuurkundeboek te vinden. Carel en Chris ontkennen dus niet alleen de consensus in de neurowetenschappen en psychologie, maar ook belangrijke delen van de moderne natuurkunde. 

Er zijn ook nog argumenten die we niet genoemd hebben, maar nog wel het noemen waard zijn. Zo is het tegenwoordig mogelijk om hersenactiviteit uit te lezen en met AI te reconstrueren wat iemand waarneemt (een ervaring dus). Dit is logisch als ervaringen bestaan uit hersenprocessen. Ook is het mogelijk om met alleen hersenactiviteit een robotarm (of andere machines) aan te sturen met je gedachten (een brein-machine-interface). Ook dit is goed te begrijpen als gedachten hersenprocessen zijn. De substantiedualist heeft ook uit te leggen waarom wij zo’n groot brein nodig hebben. Dit maakt de bevalling niet alleen erg pijnlijk, maar in veel gevallen ook gevaarlijk voor moeder en/of baby. Waarom zou een kleiner, en daarmee veiliger brein niet volstaan als het slechts een soort interface is tussen onstoffelijke ziel en lichaam?

We hadden ook verder door kunnen vragen op hoe de onstoffelijke ziel nu met het juiste lichaam de verbinding aangaat. Hun antwoord daarop was niet erg overtuigend. Ze bleven vaag over wat die relatie tussen ziel en lichaam nu voorstelt, en hoe dat zou moeten werken. En wanneer vindt de koppeling met het lichaam plaats? Hoe zit dit bij een eeneiige tweeling? Waar komen die zielen vandaan? Hoe vindt de ontkoppeling bij de dood plaats? En wat als een lichaam kunstmatig in leven wordt gehouden terwijl de persoon hersendood is? Waar gaan de zielen heen bij de dood en wat kunnen ze nog zonder lichaam? Hoe zijn ze van elkaar te onderscheiden en te herkennen zonder lichaam? Dit zijn kritische vragen die we helaas niet gesteld hebben. 

Op het gedachte-experiment van de Chinese kamer van John Searle is in de loop der jaren veel kritiek gekomen. Ik vind deze kritiek het meest overtuigend. Deze kritiek geldt des te meer nu we LLM’s (zoals ChatGPT) hebben die kunnen representeren, categoriseren, hiërarchie aanbrengen, relaties leggen, herkennen, omgaan met ambiguïteit, leren, voorspellen, verklaren en op grond van dit alles adequate output leveren. Dat is volgens mij wat het betekent om te begrijpen, al is daar bij een LLM geen bewustzijn voor nodig. LLM’s zijn dan ook totaal niet te vergelijken met het simpele regelboek van Searles gedachte-experiment. Hoe neurale netwerken – biologische en kunstmatig – kunnen representeren, werd al uitgewerkt in de jaren ’80 en ’90 (zie dit handboek uit die tijd). Recentere toegankelijke boeken hierover zijn deze en deze. Nu is dit in zo’n ver stadium dat het overal wordt toegepast in de robotica, zoals auto’s en drones die zelfstandig kunnen navigeren. Dat kan alleen als ze een (voldoende) adequate representatie van zichzelf in hun omgeving hebben. Het probleem van intentionaliteit beschouw ik dan ook als opgelost, zoals ik in het gesprek al aangaf. 

Dat het fysicalisme empirisch toetsbaar is, blijkt uit de experimenten van de groep van Sam Parnia naar bijna-doodervaringen (zie hier en hier). Zijn experimenten hadden kunnen aantonen dat de ziel/geest het lichaam kan verlaten en waarnemen wat fysiek onmogelijk is. Hij vond echter niets wat het fysicalisme in de problemen bracht, terwijl dat heel goed had gekund. De christenen konden daarentegen niet aangeven wat hun dualisme zou falsificeren. 

Er zijn op dit moment meerdere wetenschappelijke hypothesen die bewustzijn pogen te verklaren, vooral ontwikkeld in de afgelopen 25 jaar. In deze (volledige tekst hier) en deze reviews worden de grootste besproken. Dit is uiteraard slechts het topje van de ijsberg, want het onderzoek en de literatuur hierover is in de afgelopen jaren geëxplodeerd. Er wordt vaak gesproken over ‘theorieën van bewustzijn’, maar in dit stadium kunnen we mijns inziens beter spreken van hypothesen, omdat ze nog niet de verklarende breedte en diepte hebben van een volwassen wetenschappelijke theorie, zoals die van evolutie of relativiteit. De grootste wetenschappelijke hypothesen zijn fysicalistisch, geven neurowetenschappelijke mechanismen als verklaring, worden ondersteund door empirische data en zijn in meer of mindere mate empirisch toetsbaar. Recentelijk zijn nog twee hypothesen tegen elkaar getoetst, zoals ik noemde. Fysicalisme is daarmee een vruchtbaar onderzoeksprogramma, terwijl een immateriële ziel niets verklaart, en zeker niet de relatie met het brein. Dit onderzoek staat nog in de kinderschoenen, maar stappen worden zeker gezet. Substantiedualisme daarentegen is al eeuwen steriel als onderzoeksprogramma. Het is niets meer dan een intuïtief aantrekkelijke illusie. 

Addendum over split-brain-patiënten (24-5-2025):
De christenen wezen ook nog op het werk van Yair Pinto, dat de klassieke bevindingen over split-brain-patiënten op losse schroeven zou zetten. Als je het onderzoek zelf en de reacties daarop leest, zie je echter dat dit op z'n best controversieel is. Carel meende zelfs dat Pinto "tot een substantiedualistische conclusie” kwam, maar dat heb ik nergens kunnen vinden. Uit het oorspronkelijke onderzoek bleek dat patiënten konden aangeven óf er een object aanwezig is in het andere gezichtsveld en waar, maar ze bleken objecten uit beide gezichtsvelden niet te kunnen vergelijken. De auteurs stellen dat het doorsnijden van de hersenbalk “splits visual perception, but does not create two independent conscious perceivers within one brain”. Dit is een opmerkelijke bevinding, maar of hier sprake is van twee gescheiden ‘bewustzijnen’ lijkt een semantische kwestie. Het feit dat de patiënten objecten uit beide gezichtsvelden niet konden vergelijken, betekent mijns inziens wel degelijk dat er iets in het bewustzijn gespleten is, en dat is nog steeds moeilijk uit te leggen voor de substantiedualist. Dit geeft wellicht aan dat bewustzijn niet één fenomeen en proces is, en dat de grens tussen bewust en onbewust complexer ligt.

Niets wijst er verder op dat de onderzoekers menen dat hun resultaten op dualisme zouden wijzen, zoals Carel beweerde. Integendeel: zoals de onderzoekers bespreken in het artikel, zijn de resultaten goed te verklaren met de fysicalistische ‘recurrent processing theory’ van onder andere Victor Lamme, een van de auteurs. De bevinding is volgens de onderzoekers wel een probleem voor andere theorieën van bewustzijn (‘Global (Neuronal) Workspace Theory’ en ‘Integrated Information theory’). Het fysicalisme zelf staat hier dus niet onder druk, hooguit bepaalde specifieke fysicalistische theorieën.

Het is ook goed om op te merken dat er kritiek is gekomen op dit onderzoek (zie o.a. hier en hier) en de discussie daarover nog doorgaat (zie o.a. hier en dit debat). Er is debat over of de zeer beperkte informatie (aanwezigheid en locatie van objecten in het gezichtsveld) niet via ‘cross-cueing’ overgedragen kan worden. Verder is het niet duidelijk of alle verbindingen tussen beide hersenhelften ook echt doorsneden zijn en mogelijk niet weer ontstaan zijn na vele jaren (neuroplasticiteit), zoals ik al opmerkte in het gesprek (voor recente evidentie voor subcorticale verbindingen, zie hier). Hierover is dus het laatste woord nog niet gezegd, maar een ondersteuning voor het dualisme is het zeker niet. Het laat wel mooi zien hoe empirisch toetsbare neurowetenschappelijke mechanismen (fysicalisme dus) leidt tot interessante inzichten over bewustzijn. Het onderzoek met patiënt Joe dat ik noemde in het gesprek is hier te bekijken.