Iedereen is diep geschokt door de terroristische aanslagen in Parijs van 13 november, waarbij jihadisten in koelen bloede 129 onschuldige burgers doelbewust executeerden of in hun martelaarsdood meenamen. Het is helaas de laatste in een reeks bloedige aanslagen op burgers, niet alleen in het westen (Frankrijk, België, Spanje, Engeland, VS), maar ook elders, waar wij hier vaak minder over horen (waaronder Rusland, Turkije, Libanon, Israël en Syrië). Het zijn allemaal aanslagen doelbewust op burgers, niet op militaire of politieke doelen. Nu iedereen is bijgekomen van de ergste verbijstering, verontwaardiging en verschrikking, is het tijd voor bezinning. Ik wil hier vooral stilstaan bij de rol van religie in deze terreur, in het bijzonder die van de islam.

De opvattingen hierover lopen sterk uiteen. Aan het ene uiterste zijn er mensen die beweren dat de islam er niets mee te maken heeft. Dit is een veelgehoord geluid bij (liberale) moslims die betogen dat de islam een religie van vrede is en deze terroristen de islam misbruiken, zelfs niet eens échte moslims zijn. Ook zijn er mensen (veelal politiek links) die beweren dat dit terrorisme vooral de schuld van het westen zelf is, dat een arme, onderdrukte minderheid tegen zichzelf heeft opgezet. Aan het andere uiterste zijn er degenen die ‘de’ islam hiervan de schuld geven, en in ongeveer elke moslim een (potentiële) terrorist zien die we zo ver mogelijk van ons af moeten houden. Het rechts-populisme vaart hier wel bij, in het bijzonder Geert Wilders. 

Voorop wil ik stellen dat de oorzaak van dit soort terrorisme dat voortkomt uit radicale islamitische opvattingen zonder twijfel complex is. Veel verschillende (sociale, economische, (geo)politieke, historische) factoren zullen een rol spelen, en het is goed dat dat onderzocht en uitgesproken wordt. Uitzichtloosheid wordt vaak genoemd, maar wereldwijd hebben heel veel mensen een uitzichtloos bestaan zonder te radicaliseren. Ook blijken lang niet alle terroristen zo’n uitzichtloos bestaan te hebben: ze wonen in (relatief) goede wijken, hebben een opleiding genoten en werken. Puberale avontuurlijkheid wordt genoemd, maar de overgrote meerderheid der pubers is niet gewelddadig, en lang niet alle terroristen zijn pubers. Ook hebben veel van deze terroristen niet te maken met westers ingrijpen in het Midden-Oosten, want ze zijn homegrown. Er zijn veel factoren die ongetwijfeld (soms) een rol spelen, maar er is er één die niet genoemd wordt of wordt gebagatelliseerd: religie, in het bijzonder de islam.    

Hun religieuze overtuiging is wat de daders expliciet noemen als rechtvaardiging voor hun gruweldaden. Het benoemen hiervan is evenwel gehuld in taboe en onbegrip: dit kán niets met religie/de islam te maken hebben! Ze gebruiken niet hun geloof, maar misbruiken het. Dit kúnnen geen echte moslims zijn! Dit zijn ‘gewoon’ gekken! Ook veel politici verkondigen dat, misschien ook wel omdat ze hun vingers niet willen branden aan een gevoelig onderwerp, of bang zijn maatschappelijke onrust te veroorzaken. Dit ontkennen of bagatelliseren van de religieuze rol lijkt me niet alleen een illusie, maar ook een dwaze en gevaarlijke illusie. Wie niet naar bepaalde oorzaken van een probleem durft of wil kijken, houdt niet alleen zichzelf en anderen voor de gek, hij bemoeilijkt ook de aanpak van het probleem. En dat probleem van islamitisch terrorisme is groot: wereldwijd, groeiend en van invloed op ons dagelijks leven. 

In het moderne westen is religie steeds minder een (duidelijke) drijfveer geworden voor ons handelen. Niet alleen is het aantal ongelovigen hier groot, ook het christendom, jodendom en (in mindere mate) de islam hebben hier de Verlichting ondergaan. Religie is bij ons verwaterd; het heeft weinig maatschappelijke invloed en inspireert mensen hooguit tot reflectie, kunst, vrijwilligerswerk en andere goede daden. We hebben een romantisch beeld van religie. Misschien dat veel westerlingen daardoor niet meer kunnen begrijpen dat religie ook een bron en legitimering kan zijn van verwerpelijke overtuigingen en gruwelijk handelen. 

Velen van ons weten niet dat de (Hebreeuwse) Bijbel qua gruwelijkheden en verwerpelijke oproepen niet onderdoet voor de Koran. In de Bijbel pleegt God vele volkerenmoorden of roept Zijn volgelingen op dat te doen, onder andere omdat ze afgoden dienen. Daarbij moeten niet alleen de mannen gedood worden, maar regelmatig ook vrouwen en zelfs kinderen. Soms mogen de vrouwen gevangen worden genomen en als vrouw toegeëigend worden, wat meestal neerkomt op verkrachting. Gelukkig zijn deze verhalen grotendeels fictie, maar het idee is weerzinwekkend. De Bijbelse God sanctioneert slavernij en ook de doodstraf voor onder andere het hebben van seks met iemand van hetzelfde geslacht, een vrouw die geen maagd meer is op de huwelijksnacht en het werken op de sabbat. De jihadisten die wij nu zo verafschuwen, beroepen zich op vergelijkbare teksten in de Koran als in ‘onze’ Bijbel. Het verhaal waarin Abraham bereid is zijn eigen zoon te slachten omdat God dat van hem vraagt, speelt een belangrijke rol in zowel jodendom, christendom als islam. 

Er is echter een belangrijk verschil tussen hoe de meeste joden en christenen de (Hebreeuwse) Bijbel lezen en hoe veel moslims de Koran lezen. Moderne joden en christenen nemen hun heilige boek niet zo letterlijk: ze zien deze verhalen, wetten en oproepen als symbolisch, plaatsen het in een historische context (ze gelden nu niet meer) of menen zelfs dat de teksten (grotendeels) mensenwerk zijn. Dit is evenwel niet altijd zo geweest. De kruistochten waren religieus gemotiveerd, slavernij werd op Bijbelse grond gerechtvaardigd, de heksenvervolging had een Bijbelse legitimering en denkers die anders dachten dan de Kerk moesten inbinden of het soms zelfs met hun leven bekopen (beroem is Giordano Bruno). Gelukkig hadden deze christelijke terroristen geen kalasjnikovs, bomgordels en tanks. Door de Verlichting, maar ook door interne kritiek, heeft de joods-christelijke traditie haar tanden verloren. Voor de moslimgemeenschap wereldwijd en de Koran ligt dat heel anders. 

Uit onderzoek blijkt dat de overgrote meerderheid van de moslims wereldwijd gelooft dat de Koran het letterlijke woord van God is. In deze Koran komen de ongelovigen en andersgelovigen er niet best af, zoals uit vele verzen blijkt. Ze worden van allerlei kwalijke en verwerpelijke zaken beschuldigd, Allah roept op ze te doden en uitgebreid wordt beschreven hoe ze zullen branden in de hel. Het is niet verwonderlijk dat de vrome moslim een slecht beeld heeft van de ongelovigen. Ook blijkt dat moslims de islamitische wetgeving (sharia), die gebaseerd is op de Koran en overleveringen (Hadith) van Mohammed, als het letterlijke woord van God zien en veelal geloven dat die maar voor één uitleg vatbaar is. Een groot deel van de moslims meent verder dat de sharia de officiële wetgeving van het land moet zijn – ook voor niet-moslims – en verkiezen dus een religieuze wetgeving boven een democratisch gekozen wetgeving. Grote groepen moslims zijn voor lijfstraffen en vinden steniging een gepaste straf voor overspel. Volgens de sharia, veel islamtische wetgeleerden en een groot deel van de moslims wereldwijd is het verlaten van de islam een misdaad waarop de doodstraf hoort te staan, en soms ook zo uitgevoerd wordt. Wij willen graag geloven dat alleen een handjevol extremisten zo denkt, maar de feiten zijn anders. Zelfs in het westen blijken moslims minder liberaal te zijn dan vaak gedacht wordt. Ook hanteren veel islamitische landen hun eigen islamitische mensenrechten (gebaseerd op de sharia), omdat ze universele mensenrechten, dus ook voor vrouwen, homoseksuelen en niet-moslims, niet erkennen. Deze, in de islamitische wereld breedgedragen, opvattingen over (mensen)rechten en wetgeving vormt een fundamenteel contrast met de universele mensenrechten en democratisch gekozen wetgeving.

Het is belangrijk te benadrukken dat, zelfs als een zeer groot deel van de wereldwijde moslimgemeenschap dergelijke orthodoxe opvattingen heeft over de Koran en islamtische wetgeving, gelukkig maar een klein deel bereid is daadwerkelijk de jihad tegen ongelovigen aan te gaan en terreur te zaaien. Wel is het zo dat deze jihadistische daden voortkomen uit of in lijn liggen met overtuigingen die breed gedragen worden in de wereldwijde islamitische gemeenschap. Hun gedachtegoed is direct op de Koran gebaseerd en hun daden zijn goed te rechtvaardigen op grond van dat boek. Wie dit niet wil zien, ontkent een groot deel van het probleem. Ook Islamitische Staat (IS, ISIS), die achter de aanslagen in Parijs zit, geeft expliciet aan dat hun gruweldaden religieus geïnspireerd en gelegitimeerd zijn. Ze vielen geen politieke of militaire doelen aan, maar een muziekoptreden, voetbalwedstrijd en restaurant: uitingen van een levenswijze die zij verderfelijk vinden. Ze beschouwen de onschuldige burgerslachtoffers als afvalligen en kruisvaarders. Hoe duidelijk kan de religieuze verklaring voor deze terreur zijn? Wat deze lieden drijft is hun illusie dat de Schepper dat van hen verlangt en dat ze daarvoor eeuwig beloond zullen worden in het hiernamaals, ook een gevaarlijke religieuze illusie.

Nogmaals: natuurlijk wil dit niet zeggen dat alle moslims (heimelijk) zo denken, laat staan (potentiële) jihadisten zijn. Een groot deel van de slachtoffers van jihadisten zijn zélf moslim, en een groot deel van de islamtische vluchtelingen dat naar Europa komt, ontvluchten juist dit islamitisch geweld. Natuurlijk laten veel moslims zich door hun religie inspireren tot het goede. Het is echter een logische fout om te denken dat, omdat de meeste westerse moslims het geweld van de jihadisten verwerpen en verafschuwen, dit geweld niets met de islam te maken heeft. Ook al is het dat voor veel (zeker westerse) moslims niet, de Koran en sharia kunnen gebruikt worden voor de inspiratie en legitimering van religieus geweld, en jihadisten doen dat ook. Dit erkennen en ter discussie stellen is mijns inziens onderdeel van de aanpak van het probleem. 

De rol van liberale moslims is hierbij cruciaal. Het is onrealistisch om te denken dat moslims in korte tijd volledig zullen seculariseren, zoals veruit de meeste westerse joden en christenen hebben gedaan. Een liberale islam lijkt (voorlopig) de enige realistische oplossing. De liberale moslim bevindt zich evenwel in een lastig pakket. Hij zal moeten erkennen dat de Koran niet het letterlijke woord van God kan zijn, gezien de vele verwerpelijke passages daarin. Een veelgebruikte strategie van liberale moslims is om te wijzen op de vredelievende en liberale passages in de Koran, maar als die omgeven worden door vele haatzaaiende en orthodoxe passages, lijkt dat een niet erg overtuigende strategie. Het is een vorm van selectief winkelen (cherry picking), waarvan de orthodoxe moslim en zelfs de jihadist zich net zo goed kan bedienen. Daarnaast moet de liberale moslim zich afvragen: als Allah alwetend en vredelievend is, had Hij dan niet kunnen voorzien tot hoeveel geweld en leed Zijn openbaring zou leiden? De liberale moslim zal moeten erkennen dat de Koran tijdgebonden is en hem symbolischer moeten lezen, maar de vraag is hoeveel moslims zoveel water bij de wijn willen doen. Hij zal democratisch gekozen wetten en universele mensenrechten moeten laten prevaleren boven goddelijk geopenbaarde, en de vraag is hoeveel moslims bereid zijn dat te doen. Daarover ben ik in het westen hoopvoller gestemd dan in de rest van de wereld. In Nederland en ook in andere westerse landen horen we deze geluiden gelukkig steeds meer, maar er is nog een lange weg te gaan, zeker internationaal.

As we toch die kant op willen - en volgens mij kunnen we niet anders - is het essentieel om kritiek te kunnen leveren op religieuze opvattingen. Dit is tijdens de Verlichting met het jodendom en het christendom gebeurd. Dat lag aanvankelijk ook zeer gevoelig, maar het heeft geleid tot de geseculariseerde en liberale vormen die vandaag de dag overheersend zijn. Door te ontkennen dat religieus geweld en de mensenrechtenschennis waarmee we nu te maken hebben iets met de islam te maken heeft, ontmoedigen we moslims de hand in eigen boezem te steken. Door moslims te vrijwaren van kritiek - zelfs als deze kwetsend is - werken we een geseculariseerde wereld met universele mensenrechten en democratisch gekozen wetten tegen.

Uiteraard vergt een aanpak van islamitisch geweld meer dan dit: militair ingrijpen is onontkoombaar, geopolitieke en economische beslissingen zijn noodzakelijk en er mag over mensenrechten niet gemarchandeerd worden. Onderzoek naar en aanpak van radicalisering in het westen is noodzakelijk. Hier is echter steeds bredere steun voor, maar het erkennen van religie, en de islam in het bijzonder, als onderdeel van het probleem heeft die brede steun niet. Populisten zien dit probleem wel en spelen daar gemakkelijk op in met simplistische en onrealistische oplossingen. Wanneer gaat de beschaafde wereld ook deze kant van het probleem erkennen en daar de kritische discussie over aan, nationaal en geopolitiek?