Het is algemeen bekend dat veel gelovigen in meer of mindere mate moeite hebben met het accepteren van evolutie. Het zal menigeen dan ook verbazen dat er mensen zijn die menen dat evolutie de gelovige juist een handje kan helpen, bijvoorbeeld bij het theodiceeprobleem. Kan evolutie God werkelijk vrijpleiten van het vele leed in de wereld?

De gelovigen die evolutie ontkennen bestaan in allerlei soorten en maten. Sommigen ontkennen evolutie volledig en geloven in de historische werkelijkheid van de scheppingsmythe uit een religieus geschrift. Anderen accepteren het gedeeltelijk of menen dat God af en toe moet ingrijpen bij de lastige stappen (Intelligent Design). Nog weer anderen accepteren evolutie volledig waar dit het ontstaan van het lichaam betreft, maar menen dat God nodig is om onze geestelijke vermogens te doen ontstaan. Deze laatste optie wordt bijvoorbeeld gehuldigd door de rooms-katholieke kerk, maar ook door de vermaarde evangelische genoomonderzoeker Francis Collins. Hij meent in zijn boek “The language of God” dat onze moraal niet evolutionair kan zijn ontstaan en dus wel een goddelijke oorsprong moet hebben. Ofschoon deze groep vaak tot de gelovigen wordt gerekend die evolutie accepteren, accepteren ze evolutie dus niet tout court.

De moeilijkheid van de (gehele) acceptatie van evolutie manifesteert zich op een aantal vlakken. Zo is er bijvoorbeeld het conflict met een historische lezing van bepaalde religieuze geschriften, in het bijzonder het Bijbelboek Genesis. Als daaraan getornd gaat worden, komt de geloofwaardigheid van de rest van de Bijbel in het gedrang, zo vrezen sommige gelovigen. Een andere reden van weerstand is dat evolutie strijdig is met het traditionele mensbeeld. De mens werd eeuwenlang gezien als de kroon op de schepping, een bewuste scheppingsdaad van een almachtige en algoede God. Evolutie daarentegen laat zien dat de mens het gevolg is van een langdurig, blind, wreed en verspillend proces en slechts een twijgje is aan de immense Tree of Life. Dat dit schrille contrast moeilijkheden oplevert, is niet lastig in te zien. Tot slot is er nog de vrees van morele bandeloosheid: als mensen dieren zijn, waarom zullen ze zich dan niet als zodanig gaan gedragen?, huiveren deze gelovigen. Ik denk dat dit de drie belangrijkste factoren zijn waarom evolutie in meer of mindere mate weerstand op blijft roepen bij een groot deel van de gelovigen.

Het is dan ook opmerkelijk te noemen dat er mensen zijn die menen dat evolutie een voordeel kan opleveren voor de gelovige. Al eerder betoogde de eminente evolutiebioloog Francisco Ayala dat we God minder ter verantwoordingen hoeven te roepen als we de vervelende kanten van de natuur op het evolutieproces kunnen afschuiven (Ayala, 2007; zie ook hier). Hetzelfde beweert John Advise, een evolutionair geneticus, in zijn recente boek “Inside the Human Genome: A Case for Non-Intelligent Design” (Avise 2010a). Een verkorte versie daarvan verschijnt binnenkort in het wetenschapstijdschrift Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS), maar is nu al gratis beschikbaar online (Avise, 2010b).

In zowel het boek als het PNAS-artikel laat Avise aan de hand van vele voorbeelden zien dat het menselijke genoom een broddelwerk is van miljoenen jaren evolutionair geknutsel. Dit doet hij overtuigend en helder, al zal het voor de leek af en toe vrij pittig zijn vanwege de nodige technische termen (ook in het boek). Avise laat zien dat het genoom vol zit met overbodige stukken DNA, die soms zelfs (zeer) gevaarlijk blijken te zijn. Al met al is het niet het ontwerp dat je zou verwachten als de mens ex nihilo geschapen zou zijn door een intelligente Ontwerper die het beste met de mens voorheeft. Dit is dan ook lastig uit te leggen voor de mensen die geloven dat de mens wel vanuit het niets geschapen is of door intelligent design is ontstaan. Zij zullen dan met een rechtvaardiging moeten komen waarom we toch de mens in zo’n miserabele biologische staat aantreffen. Zo’n verdediging van God in het licht van de ellende in de wereld wordt een theodicee genoemd. Avise meent echter een oplossing te hebben waarbij de kool en de geit gespaard blijven: “Evolution as a Salvation for Theology”:

“Evolution by natural causes in effect emancipates religion from the shackles of theodicy. No longer need we agonize about why a Creator God is the world’s leading abortionist and mass murderer. No longer need we query a Creator God’s motives for debilitating countless innocents with horrific genetic conditions. No longer must we anguish about the interventionist motives of a supreme intelligence that permits gross evil and suffering in the world. No longer need we be tempted to blaspheme an omnipotent Deity by charging Him directly responsible for human frailties and physical shortcomings (including those that we now understand to be commonplace at molecular and biochemical levels). No longer need we blame a Creator God’s direct hand for any of these disturbing empirical facts. Instead, we can put the blame squarely on the agency of insentient natural evolutionary causation. From this perspective, the evolutionary sciences can become a welcome partner (rather than the conventionally perceived adversary) of mainstream religion.” (Avise 2010b: 7; zie ook: 2010b: 158)

Als we al dat biologisch gepruts en de ellende die daaruit voortkomt op het blinde evolutieproces afschuiven, kunnen we God hiervan vrijpleiten, aldus Avise. Heeft hij hiermee werkelijk het theodiceeprobleem opgelost, zoals hij meent? Nee, en wel om twee redenen. Ten eerste heeft hij hiermee slechts het probleem verschoven. De vraag die met deze ‘oplossing’ immers opkomt is: waarom heeft een almachtige, alwetende en algoede God gekozen voor een scheppingsproces dat zo onintelligent, wreed en verspillend is als evolutie? Avise hoeft nu inderdaad niet meer te verklaren waarom de resultaten van de schepping zo klungelig en wreed zijn, maar wel waarom het proces zelf dat is. Het is dus slechts een schijnoplossing. Ten tweede is er nog veel meer leed naast het evolutieproces (aardbevingen, tsunami’s, blikseminslag enz.), waarbij de gelovige God alsnog moet rechtvaardigen. Het theodiceeprobleem blijft dus. Dat het vele leed in de wereld, waaraan het evolutieproces een grote bijdrage levert, een goed argument voor atheïsme is, heb ik hier betoogd.

Daarnaast is er nog een ander probleem waarop Avise niet ingaat. Als God evolutie heeft gekozen als Zijn manier van scheppen, heeft Hij precies die manier gekozen waarbij het lijkt alsof Hij niet bestaat. Er is immers geen enkele evidentie om aan te nemen dat er een God achter het evolutieproces zit om tot Zijn schepping te komen, net als dat er geen enkele evidentie is om aan te nemen dat Poseidon achter plaattektoniek zit en op die manier aardbevingen veroorzaakt. Dit is een goede reden om aan te nemen dat er géén God achter het evolutieproces zit, dat het dus volledig naturalistisch of a-theïstisch is. Tot slot ondervangt Avises oplossing ook niet het probleem van de ongeloofwaardigheid van de Bijbel en de morele losbandigheid, waar evolutieontkenners zo voor vrezen. Samenvattend zijn er heel wat problemen met het verzoenen van evolutie met theïsme, zoals ik hier ook al heb betoogd. 

Beide problemen – het blijvende theodiceeprobleem en de goddelijke verborgenheid – zijn argumenten voor atheïsme en dus tegen theïsme, zeker zoals dat invulling heeft gekregen in de monotheïstisch religies. Betekent dit dat God niet kan bestaan? Nee, want er zijn altijd ad-hocverklaringen te bedenken waarmee theïsme niet uit te sluiten valt. De vraag is echter hoe waarschijnlijk theïsme wordt gezien deze argumenten. De atheïst betoogt niet dat het bestaan van God hiermee uitgesloten wordt, maar wel dat Zijn bestaan er (hoogst) onwaarschijnlijk van wordt.

Kun je hier dan niet tegenin brengen dat evolutie ook heel veel moois heeft opgeleverd? Natuurlijk, maar hierbij dient wel opgemerkt te worden dat dit niet problematisch is voor atheïsme, terwijl de gruwelijke kant van evolutie dat wel is voor theïsme. Daar zit dus een disbalans. Daarnaast: als God zo veel waarde zou hechten aan ons waarderen van de resultaten van evolutie, waarom is dan meer dan 99,9% van al die resultaten uitgestorven zonder dat ze de mens ooit konden fascineren en bekoren? Ook dit is dus geen sterke tegenwerping.

Met zijn verzoenpoging meent Avise religie terug te hebben gebracht in haar “rechtmatige domein”: “not as the secular interpreter of the biological minutiae of our physical existence but, rather, as a respectable philosophical counselor on grander matters, including ethics and morality, the soul, spiritualness, sacredness, and other such matters that have always been of ultimate concern to humanity.” (Avise 2010b: 7; 2010a: 161) Ook hiermee zijn echter allerhande problemen gemoeid. Waarom is religie op deze manier “rechtmatig” en hoe bepaalt Avise dat? Miljoenen gelovigen zijn het in ieder geval niet met hem eens. Wat voor zinnigs heeft religie te zeggen over moraal, zeker gezien de vele verwerpelijkheden in religieuze geschriften en morele misstapen van religeizue leiders? Het bestaan van de ziel is door wetenschappelijk onderzoek zelfs hoogst problematisch geworden. Avise veronderstelt het bovenstaande simpelweg, zowel in zijn boek als in zijn artikel, en gaat niet in op de grote problemen die hierbij te berde komen. Het is mij tot slot geheel onduidelijk wat het soort theologische pseudoargumenten dat Avise naar voren brengt doet in een gerenommeerd natuurwetenschappelijk tijdschrift als de PNAS.

Al met al kan Avises verzoenpoging niet gezien worden als succesvol. Ik verwacht dan ook niet dat er veel gelovigen zullen zijn die door deze ‘oplossing’ evolutie zullen gaan accepteren. Avise lijkt op een vorm van deïsme aan te sturen, maar dat verschilt wezenlijk van het theïsme zoals dat in de drie monotheïstisch godsdiensten invulling heeft gekregen. De interveniërende God die Avise verwerpt is juist wat veel gelovigen aanspreekt. Dit is precies de reden waarom de acceptatie van evolutie voor hen problematisch is en zal blijven. Helaas wordt deze kern van het probleem door verzoenpogingen als die van Avise gemist.

Referenties:
Avise, J.C., (2010a), Inside the Human Genome: A Case for Non-Intelligent Design, Oxford UP

Avise, J.C., (2010b), “In the Light of Evolution IV: The Human Condition Sackler Colloquium: Footprints of nonsentient design inside the human genome.”, PNAS, May 6. [Epub ahead of print]

Ayala, F.J., (2007), Darwin’s gift to science and religion, Joseph Henry Press